Po co się boimy?
Zaktualizowano: 9 kwi 2023
Odwaga to panowanie nad strachem, a nie brak strachu.
Mark Twain
Ciemność w dzieciństwie była moim największym wrogiem, przez dłuższy czas czułem się pewniej gdy zasypiałem przy jakimś świetle. Nie ma w tym nic dziwnego, jest to naturalne zjawisko. Nie dotyczy tylko mojego dzieciństwa. Nawet niemowlęta mogą odczuwać strach przed ciemnością. Jest to jedna z podstawowych cech pierwotnych i wynika z instynktu przetrwania. Strach jest wywołany zdolnością organizmu do zapamiętywania i kojarzenia sytuacji, które w przeszłości zakończyły się niekorzystnie, oraz zdolnością ludzi do abstrakcyjnego myślenia, czyli wyobrażania sobie negatywnych konsekwencji swoich decyzji. Jak sobie radzimy ze strachem?
Organizm reaguje na strach napięciem wszystkich mięśni, przygotowując się do walki lub ucieczki. Adrenalina jest wydzielana do krwi, co powoduje przyspieszenie tętna i oddechu oraz zmiany w krążeniu krwi. W stanie kulminacyjnym ciało jest gotowe do podjęcia działań, które zwykle wykraczają poza nasze codzienne możliwości, np. podniesienie ciężkiego przedmiotu, aby uratować kogoś.
Obecnie jednak, w sytuacjach konfliktowych, reakcja walki lub ucieczki może nam szkodzić. Adrenalina i inne substancje wydzielane w takich sytuacjach pozostają w organizmie na dłużej, co zwiększa naszą nerwowość i agresję, nawet w sytuacjach, które nie wymagają takiej reakcji. Aby pozbyć się tych negatywnych skutków, warto się zmęczyć, tak jakbyśmy to zrobili w wyniku walki lub ucieczki.
Jak powiedział Tal Ben-Shahar, specjalista w dziedzinie psychologii pozytywnej: "Nie możemy kontrolować tego, co się z nami dzieje, ale możemy kontrolować to, jak na to reagujemy". Dlatego ważne jest, abyśmy nauczyli się radzić sobie ze strachem i stresującymi sytuacjami w pozytywny sposób, na przykład poprzez regularne ćwiczenia fizyczne, relaksację lub medytację.
Lęk to wewnętrzny proces, który różni się od strachu, ponieważ nie jest związany z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem. "Interakcje z otoczeniem tworzą pewne struktury czynnościowe, które, mimo ogromnej różnorodności i zmienności, są stabilne" (3), co pozwala nam przewidywać, co może się wydarzyć w przyszłości i przygotować się na to. Gdy pojawia się coś niespodziewanego, wywołuje to w nas uczucie lęku. "Lęk jest większy, im sytuacja jest bardziej niecodzienna" (3). Lęk może skupić naszą uwagę na rzeczach, których się obawiamy, mimo że w rzeczywistości są one niegroźne, tworząc fałszywy obraz świata. Lęk przybiera różne formy, takie jak lęk przed porażką, zażenowaniem, wyśmianiem przez innych, wstydem, poczuciem winy, odrzuceniem, uzależnieniem, a nawet przed bliskością.
Słowo fobia pochodzi z języka greckiego, gdzie określenie phobos oznacza strach i "wskazuje na lęk wywołany przez konkretne sytuacje lub przedmioty zewnętrzne, które obiektywnie nie są niebezpieczne". Jedna z metod leczenia fobii polega na proszeniu pacjenta, aby wyobraził sobie to, czego się obawia. Osoba cierpiąca na arachnofobię ma na przykład wyobrazić sobie pająka określonego rozmiaru. Następnie prosimy ją o wyobrażenie sobie, że pająk porusza się do przodu lub do tyłu. Prosta czynność wyobrażania sobie ruchu obiektu, którego się boimy, okazuje się bardzo skuteczna w hamowaniu reakcji lękowej, ponieważ lęk zastyga w naszym umyśle. Podczas takiej terapii można stopniowo przejść do obserwacji rzeczywistego pająka w szklanym pojemniku. Następnie osoba cierpiąca na fobię ma podejść jak najbliżej pojemnika – aż do momentu, w którym poczuje atak paniki. Odległość będzie się zmieniać w zależności od poczucia bezpieczeństwa pacjenta i z czasem, pod wpływem swobody wyboru, odzyska poczucie kontroli. Osoba cierpiąca na fobię uczy się, że ma więcej opcji niż tylko paniczna ucieczka (4).
Arachnofobia, czyli lęk przed pająkami, ofidiofobia, lęk przed wężami, czy nyktofobia, lęk przed ciemnością, mogą mieć ewolucyjne korzenie, ponieważ rzadziej występują fobie przed samochodami, gniazdkami elektrycznymi czy papierosami, mimo że we współczesnym świecie te obiekty są znacznie bardziej niebezpieczne niż na przykład pająki. Wydaje się, że fobie najczęściej dotyczą tego, co w czasach prehistorycznych stanowiło realne zagrożenie, a kilka tysięcy lat to zbyt krótki czas, aby to zmienić (w kontekście 200 000 lat istnienia gatunku Homo sapiens).
U niemal 95% pacjentów z diagnozą depresji obserwuje się co najmniej jeden z objawów zaburzeń lękowych. Antoni Kępiński w swojej monografii poświęconej depresji pisał: "Gdy smutek jest głęboki, prawie zawsze towarzyszy mu lęk.(...)Najczęściej jest to lęk nieokreślony. Chory sam nie wie, czego się boi, ale czuje, że coś mu zagraża, że coś strasznego spotka zarówno jego, jak i najbliższych." (3) Pacjent może odczuwać paniczny strach przed własnym losem, chorobą, społeczeństwem, a nierzadko takie zachowanie przeradza się w obsesje, fobie lub nerwice. Lęk i depresja potrafią zniszczyć dotychczasowe życie towarzyskie i zawodowe, dlatego zdarza się, że osoby chore przestają pracować, uczyć się lub zmieniają dotychczasowe nawyki. Stale pogarszający się nastrój oraz brak zrozumienia ze strony najbliższych prowadzą do izolacji oraz myśli samobójczych.
Podsumowując, zarówno lęk, jak i różne fobie mają swoje źródło w ewolucji i przetrwaniu ludzkiego gatunku. Warto jednak pamiętać, że w obecnych czasach, niektóre z tych mechanizmów mogą prowadzić do niepotrzebnego cierpienia, gdy nie są właściwie kontrolowane. Na przykład, gdy ktoś boi się zasypiać w ciemności, na początku można zapalić lampkę nocną, a następnie stopniowo ją oddalać lub zmniejszać natężenie światła. Tym samym osoba uczy się przystosowywać do ciemności i radzić sobie ze strachem.
Niewątpliwie istotne jest, abyśmy uczyli się radzić sobie ze strachem, fobiami i lękiem, stosując różnorodne metody dostosowane do indywidualnych potrzeb. Terapia, zwłaszcza terapia poznawczo-behawioralna, może pomóc osobie rozpoznać i zmienić negatywne wzorce myślenia oraz reakcje na bodźce lękowe. Ćwiczenia fizyczne pomagają zredukować napięcie, stres i zmniejszyć objawy lękowe, poprzez wywoływanie uczucia relaksu i pobudzenie wydzielania endorfin.
Techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie, joga czy medytacja, uczą umiejętności zarządzania stresem, kontroli oddechu i poznawczego radzenia sobie z lękiem. Regularne praktykowanie tych technik może prowadzić do obniżenia poziomu lęku i poprawy zdrowia psychicznego. Przede wszystkim, nauka skutecznego radzenia sobie ze strachem, fobiami i lękiem jest kluczowa dla dobrego samopoczucia oraz zdolności do radzenia sobie z wyzwaniami życia codziennego.
Bibliografia:
JA, Tadeusz Niwiński
Lęk, Antoni Kępiński
Twój supermózg, Deepak Chopra, Rudolph E. Tanzi
Dość dobre powody, aby pozostać przy życiu, Matt Haig
Podróż więźnia etapami do Syberyi w roku 1854, Tom 1, Agaton Giller
Comments