Perspektywa postrzegania języka

Myślę, więc jestem. – Kartezjusz

Czy może jestem, więc myślę? Chciałbym się zastanowić nad tym jak myślenie wpływa na język. Samo myślenie to proces przetwarzania informacji, a więc kodowanie, przechowywanie, wydobywanie i w końcu wychodzenie poza dostarczone informacje (refleksje). Jednak nie wszystkich informacji, a tylko takie jakie umysł uzna za przydatne, czyli, “uwzględniające specyficzne wymogi zadania stojącego przed jednostką.”23 Jako ciekawostkę dodam, że przynajmniej część informacji dochodzących z zewnątrz jest zapisywana, “w paradygmacie poznawczym przeprowadzono wiele badań wskazujących na to, że istnieje nieświadome przetwarzanie informacji.” Filozof Wilhelm von Humboldt rozpatrywał język jako “organ kształtowania myśli” i podkreślał obok jego komunikacyjnych zadań także to, że jest on “odbiciem ducha i światopoglądu mówiącego.”

Według niego język narzuca pewną strukturę kategorialną, w której ramach powstaje to, co przedmiotowe. Postrzeganie świata nie jest pasywnym odbiorem gotowych przedmiotów, ale raczej uporządkowanym uprzednio w języku kreatywnym poznawaniem. “Język udostępnia to, co poznawalne, i pozwala człowiekowi na rozwój nieograniczonych ludzkich możliwości kształtowania siebie.”1 Wilhelm von Humboldt uważał, że każdy naród i społeczność kształtuje język, tworząc tym samym ducha narodu.

Benjamin Lee Whorf opisał w 1936 roku, w Modelu uniwersum Indian, że system używania czasowników w języku hopi wpływa na pojmowanie przez Indian czasu i przestrzeni. Język hopi określał jako “język pozbawiony czasu, nie-temporalny (nie-czasowy)”. Czasowniki w tym języku nie odnoszą się do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, nie ma w tym języku tych trzech określeń, a odnoszą się do intencji sądów nadawcy w relacjach:

1. zdarzenia,

2. przewidywania,

3. uogólniania.

Franz Boasa, nauczyciel Benjamina Whorfa, twierdził, że liczba rdzeni wyrazowych określających śnieg w językach eskimo-aleuckich zasadniczo się nie różni od liczby takich rdzeni w angielszczyźnie. Specyfika tych języków ma jednak umożliwiać modyfikowanie rdzeni na większą liczbę sposobów i tym samym tworzenie większej liczby słów. Choć Franz zmarł w 1942 roku, w 2010 roku potwierdzono, że języki eskimoskie mają w rzeczywistości o wiele więcej wyrazów podstawowych na określenie śniegu niż język angielski.

Jan Młodkowski w pracy Aktywność wizualna człowieka zauważa tego rodzaju tendencję do wykluczenia roli samej percepcji zmysłowej. “Na przykład w dziedzinie plastyki, bądź filmu, których adepci potrafią wymienić czasem i sto różnych technik i narzędzi profesjonalnych, zapominając z regułu o wzroku. A przecież to narzędzie podstawowe i jednak najważniejsze, choć także kapryśne i niestabilne.”

Artyści poprzez analizę tego jak sami widzą i postrzegają świat potrafili niejednokrotnie dość precyzyjnie wywieść wiedzę na temat percepcji wzrokowej u innych. “Eidos dla starożytnych Greków oznaczało przede wszystkim to, co widzialne, to co skrywa kształt, formę, fakturę i może być także zewnętrznym przejawem rzeczy. Zmysł wzroku, wedle antycznych filozofów, potrafił przekroczyć porządek doświadczenia sensualnego, był pomostem między światem doświadczeń zmysłowych i światem sądów, potrafił wejść w dyskurs przyczyn i zasad.”25 Artyści stanowią 6-9% populacji i są to głównie kobiety (60%).

Edward Sapir i Benjamin Lee Whorf, którzy głównie zajmowali się językami rdzennych mieszkańców Ameryki, sformułowali hipotezę głoszącą, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Jej dwa główne założenia to determinizm językowy oraz relatywizm językowy:

Jeśli więc dwie osoby nie posługują się tym samym językiem, to nie mogą one z tych samych fizycznych faktów utworzyć tego sam obrazu świata, czyli, nie mogą postrzegać rzeczywistości w ten sam sposób.

Psycholingwiści, tacy jak Noam Chomsky, nie do końca się zgadzają z hipotezą Sapira-Whorfa, ponieważ twierdzą, że umysł ludzki jest wyposażony we wrodzoną kompetencję językową i że rozwój językowy przebiega niezależnie od rozwoju poznawczego. Myślę, że z jednej strony jesteśmy zdeterminowani językowo, nie mamy wpływu w jakiej kulturze się wychowujemy do pewnego wieku dojrzewania świadomości.

Z drugiej strony każdy z nas ma wrodzoną umiejętność nauki języków (jak np. gramatyka generatywna Noama Chomsky’ego. Na początku naszej drogi, każdy język jest nam obcy, a jednak mamy wrodzone predyspozycje do nauki każdego z nich.

Podstawowa teza monografii brzmi: jeżeli fizyczny, dynamiczny i rozciągły mózg wyznacza podłoże niefizycznego i abstrakcyjnego umysłu, zaś język stanowi strukturę funkcyjną umysłu, to język stanowi zwornik mózgu i umysłu w przekazywaniu informacji. “(1) język – jako struktura funkcyjna – przyjmuje, gromadzi i tranformuje wiedzę współtworzącą umysł; (2) umysł – jako uporządkowana abstrakcja osadzona w języku – jest wyprowadzony z naturalnego mózgu oraz kulturowego środowiska.”26

Ludzka natura determinuje rozwój struktur wrodzonych w mózgu, a kultura warunkuje kształtowanie rozwijających się struktur wrodzonych. Język umożliwia kształtowanie umysłu na gruncie mózgu. Stanowi ogniwo spajające fizyczny mózg z niefizycznym i w pełni abstrakcyjnym umysłem.

Zdaniem Bronisława Malinowskiego “początkowo wśród ludzi pierwotnych, niecywilizowanych, nigdy nie używano języka po prostu jako zwykłego odbicia myśli […] W swoich pierwotnych sposobach użycia, język pełni funkcję ogniwa, które łączy wspólną działalność ludzi, jako fragment kompletnych ich zachowań. Jest sposobem działania, a nie narzędziem refleksji.” Język na co dzień wydaje się być bardziej sposobem działania, niż sposobem na przekazania refleksji o tym, co się dzieje. Przychodzi mi na myśl sprawa związana z COVID-19. Rząd bezrefleksyjnie podejmuje decyzje zamiast zastanowić się nad odpowiednim przygotowaniem nauczycieli do prowadzenia zajęć audiowizualnych i ostatecznie większość uczniów nie może na tym skorzystać, bo się szybko rozczarowują brakiem kompetencji. Tak samo zresztą z zakazem łowienia z jednoczesnym przyzwoleniem na polowanie. Czasami powinniśmy się po prostu ugryźć w język, więc do czego on był nam tak potrzebny?

Zgodnie z tezą supernaturalistów takich jak Johann Georg Hamann język został nadany ludziom przez Boga, to Bóg nauczył ludzi mówić. Według konwencjonalistów, jak John Locke, jest konsekwencją pewnego konsensusu co do oznaczania przedmiotów otaczającego świata. Przeciwną tezę głosili naturaliści, jak Jean-Jacques Rousseau, którzy twierdzili, że język jest wynikiem rozwoju i naśladownictwa naturalnych dźwięków zwierzęcych. Johann G. Herder w Rozprawach o pochodzeniu języka nie zgadza się z tymi tezami, uważając, że człowiek sam tworzy sobie język po to, aby intencjonalnie budować obrazy świata z wyraźnie określonym celem lokowanym w konkretnej społeczności. “Wszystko po to, aby rzeczywistość uczynić dla człowieka przejrzystą, zrozumiałą i możliwą do przyswojenia.” Podkreślał, że tworzenie języka jest współdzielone przez wspólnotę, “dzięki czemu możliwy jest zarówno rozwój samego języka, jak i postęp kulturowy ujęty w kategoriach edukacyjnych, wielość języków sprzyja zaś wielości kulturowych orientacji.”1 Język jest odwzorowaniem stanu rzeczy, możemy w zdaniu wyrazić to wszystko, co jest, jak i to wszystko, co mogłoby być (czyli, nie jest).

Arnold Gehlen w Der Mensch, Seine Stellung in der Welt utrzymuje, że język jest głównym, naturalnym “narzędziem”. Zdolność ta jest “anatomiczną specyfiką homo sapiens: wyprostowanym chodem, otwartością organów zmysłowych na szerokie spektrum bodźców, ruchliwością głowy, elastycznością kręgosłupa (zwłaszcza części lędźwiowej), złożonym układem stawów oraz zespołem mięśni poruszających całym szkieletem.” Język pozwala planować złożone sekwencje ruchów i czynności, nie realizując ich w praktyce. Ludwig Wittgenstein porównuje język do starego miasta:

Myślę, że można tak patrzeć nie tylko na język ale i na nasz mózg. Z czasem niektóre domy się zawalają, inne wyburzamy sami, żeby postawić nowe. Jednak zostawiamy dużo tych, które wybudowaliśmy na samym początku.

W tłumaczeniu na polski z antylskiego oznacza: “Zwolnij! Dzieci się tutaj bawią!” Język antylski to język kreolski na bazie francuskiego, używany 1.2 miliona ludzi na Małych Antylach, co ciekawe ma on swoje dialekty. Języki kreolskie to etniczne języki mieszane rozwinięte na bazie języków europejskich kolonistów z dużym dodatkiem elementów przejętych z języków tubylców (Wikipedia). Innym takim językiem jest jamajski angielski, którym posługują się 2 miliony osób. Te języki są swoistymi reliktami ery kolonialnej o podłożu angielskim, francuskim, czy hiszpańskim. Języki kreolskie pozwalają zaobserwować nagle zachodzące zmiany językowe w nietypowych okolicznościach.

W ciekawy sposób Jean-Jacques Rousseau w książce On the Origin of Language przedstawia początki języka na spełnieniu potrzeb emocjonalnych, a nie zdroworozsądkowych.

“Skąd więc język?  Z potrzeb moralnych, z zamiłowania.  Wszystkie pasje mają tendencję do zbliżania ludzi, ale konieczność poszukiwania środków do życia ich od siebie oddala.  To nie głód, ani pragnienie, ale miłość, nienawiść, litość, gniew, które wyciągnęły z nas pierwsze słowa. Aby poruszyć młode serca lub upomnieć niesprawiedliwego agresora, natura wywiera nacisk, płacz, lament.  Dzięki temu wypowiedzieliśmy najstarsze słowa;  i dlatego pierwsze języki były śpiewane i pełne pasji, zanim stały się proste i metodyczne.”

Jednak jak zauważył Kartezjusz ludzie wykorzystują język żeby myśleć kreatywnie i rozmyślać nad ideami, a zwierzęta, chociaż mają wcale nie tak proste języki ale mniej skomplikowane, nie są w stanie. Ta umiejętność, zdaniem Kartezjusza, jest dowodem na istnienie duszy. Dzisiaj cytat z książki Grammatyka języka polskiego: podlug nowego ukladu, Hawra Bronikowskiego:

Bibliografia:

1. Pedagogika i język, Bogusław Bieszczad

2. Rocznik Kognitywistyczny tom IV/2010, Wydawnictwo UJ

3. Komunikowanie społeczne i media: Perspektywa politologiczna, Mateusz Nieć

4. Ewolucja języka. W stronę hipotez gesturalnych, Przemysław Żywiczyński, Sławomir Wacewicz

5. Komunikacja przez sztukę, komunikacja przez język, Bartłomiej Bączkowski, Paweł Gałkowski

6. Sposób na filozofię. Kluczowe zagadnienia z dydaktyki przedmiotowej, Jacek Grzybowski, Agnieszka Jaworska, Anna Kazimierczak-Kucharska, Agnieszka Norwa, Andrzej Waleszczyński, Sabina Lucyna Zalewska

7. Konstruktywizm komunikacyjny, Michał Wendland

8. Nowe wykłady o umiejętności języka, Tom 2, Friedrich Max Müller

9. Creole Languages and Language Acquisition, Herman Wekker

10. Philosophy of Language, Scott Soames

11. Philosophy of Language: The Central Topics, Susana Nuccetelli, Gary Seay

12. Grammatyka języka polskiego: podlug nowego ukladu, Hawer Bronikowski

13. On the Origin of Language, Jean-Jacques Rousseau, Johann Gottfried von Herder, Johann Gottfried Herder

14. The Nature and Origin of Language, Denis Bouchard

15. Samouczek języka angielskiego w zdaniach do tłumaczenia, Karolina Jekiełek

16. Między przedmiotem a przedstawieniem: Filozoficzna analiza sposobów obrazowania w oparciu o malarstwo, fotografię i obrazy syntetyczne, Roman Konik

17. Przekuć obraz w słowo: Wokół historii i współczesnych zastosowań AUDIODESKRYPCJI, Joel Snyder

18. Czy wiesz, kim jesteś?: Przewodnik po 16 typach osobowości ID16, Jarosław Jankowski

19. Filozofia edukacji, Adolf Ernest Szołtysek

20. Sumienie i mózg: O wewnętrznym regulatorze zachowań moralnych, Ryszard Stach

21. Der Mensch, Seine Stellung in der Welt, Arnold Gehlen

22. https://en.wikipedia.org/wiki/Antillean_Creole

23. “Chcieć, pragnąć, myśleć, wiedzieć” – rozumienie pojęć przez dzieci, Monika Wiśniewska-Kin

24. Aktywność wizualna człowieka, Jan Młodkowski

25. Między przedmiotem a przedstawieniem: Filozoficzna analiza sposobów obrazowania w oparciu o malarstwo, fotografię i obrazy syntetyczne, Roman Konik

26. Filozofia edukacji, Adolf Ernest Szołtysek